Trzy ruchy do przodu

Mariusz Czubaj to dwukrotny laureat Nagrody Wielkiego Kalibru dla najlepszej polskiej powieści kryminalnej, a także zdobywca kilku innych kryminalnych wyróżnień. Już samo to świadczy o jakości jego prozy. A że jest też literaturoznawcą i profesorem antropologii kultury, mam pewność, że sięgając po jego książkę, zapewniam sobie wyprawę w świat pełen odniesień literackich i kulturowych.

Nie inaczej jest z najnowszą powieścią autora. W „Półmistrzu” przenosimy się w drugą połowę sierpnia 1939 roku, kiedy to z Polski do Buenos Aires płynie transatlantyk „Przyszłość”. Na jego pokładzie znajduje się Edward Abramowski, którego oczami śledzimy tę historię. Celem tajemniczego mężczyzny, który przedstawia się współpasażerom jako filozof, nie jest li tylko dotarcie do Buenos Aires – Abramowski na wypełnić na statku jakąś misję. Długo jednak nie zdradza nam jaką. Wiemy tylko, że właśnie z jej przyczyny dokładnie obserwuje towarzyszy podróży. Są wśród nich najlepsi polscy szachiści, którzy podróżują do Argentyny na olimpiadę szachową, powieściopisarz Witold Gombrowicz, tajemnicza Nina, przedsiębiorca naftowy, prawicowy dziennikarz, ksiądz, węgierski psychoanalityk, rumuński entomolog… Wkrótce w tym barwnym gronie dochodzi do zbrodni, a morderca zostawia w oczodole ofiary szachowy pion.

Brzmi wręcz klasycznie: zamknięta przestrzeń, ograniczone grono osób i morderstwo. Nawiązania do powieści takich jak „Śmierć na Nilu” Agathy Christie narzucają się same. Oczywiście transatlantykiem płynie więcej osób niż te, które autor pozwala nam bliżej poznać (bo przecież samych pracowników statku jest kilkuset) – ale reguły gatunkowe są jasne: wiemy, że winny będzie ktoś „znajomy”. Co ciekawe, dużo czasu upływa, nim w powieści w ogóle dojdzie do zbrodni. Nie odbieram tego jednak jako wady czy dysproporcji między warstwą kryminalną i obyczajową. To czas potrzebny, by odetchnąć klimatem epoki, poczuć niepokój przedednia wojny, a do tego nieco klaustrofobiczną atmosferę statku – zgoda, ogromnego, niemniej wciąż stanowiącego zaledwie kropkę wobec bezmiaru oceanu – i nerwowość szachowych pojedynków. A także by lepiej poznać bohaterów, bo muszę podkreślić, że autor jest świetny w rysowaniu różnorodnych postaci. Z jednej strony mamy bliskich karykaturze Gombrowicza, który musi się „odpolaczyć”, „porzucić formę” i tak dalej, i ultraprawicowego dziennikarza Zarembę. Z drugiej zaś – sympatyka Hitlera, który przecież z definicji powinien być postacią negatywną, tymczasem nic podobnego: mężczyzna budzi podszyte sympatią współczucie. Wreszcie sam Abramowski, postać w swojej tajemniczości dość przewidywalna, niemniej budząca sympatię. I choć kilka razy padają w tej powieści słowa: „Nikt na tym statku nie jest tym, za kogo się podaje”, jest w nich sporo przesady. Za to zdecydowanie nikt nie odkrywa wszystkich kart, co świetnie buduje napięcie. Bo chociaż na zbrodnię musimy czekać długo, tajemnica jest z nami od pierwszych stron.

Niczym mantra przewija się w „Półmistrzu” szachowa wskazówka: „Zawsze trzeba myśleć trzy ruchy do przodu”. Czubaj z pewnością myślał dalej i doskonale zaplanował swoją rozgrywkę z czytelnikami. Ileż tu jest smaczków, ileż odwołań historycznych, literackich, kulturowych! Ale nie podawanych wprost, jak robią na przykład niektórzy autorzy kryminałów retro, serwując nam swoiste miniwykłady na różne tematy. Nie, Czubaj po prostu przyprawia swój tekst – a to szachami z Castorpem w Davos, a to lotniskiem pod Radomiem, a to wspomnieniem najsłynniejszej powieści Choromańskiego… I chociaż z pewnością nie wyłapałam wszystkich tych mrugnięć okiem do czytelnika, jestem pod wrażeniem sposobu, w jaki autor wykorzystał historyczną i literacką materię, by upiększyć stworzony przez siebie świat.

A jednocześnie wszystkie opisy, które mają nam przybliżyć tło, są wyważone, nie przytłaczają nadmiarowością. Może dzięki temu „Półmistrz” nie traci na uniwersalności. Bo choć ta opowieść została osadzona w konkretnym kontekście historycznym, wykorzystane przez autora motywy – zemsta, zazdrość, miłość i władza – są od wieków niezmienne. Wiedzą to wszyscy miłośnicy kryminałów. Mariusz Czubaj znalazł jednak w „Półmistrzu” własny, świeży sposób na ich opowiedzenie. 

Udostępnij